Als je een film maakt gaat het niet alleen om het spannende verhaal, maar ook om de manier waarop je het vertelt. Essentieel zijn de enscenering en de montage. Waarom zijn detectives en thrillers zo populair? Omdat in dit genre de spanning wordt opgebouwd volgens een min of meer voorspelbaar stramien. De films zijn geschreven in een filmtaal, waarvan iedereen de regels kent en begrijpt, zelfs al heb je nooit een boek gelezen.

Minicollege

Een paar jaar geleden volgde ik in het filmhuis een minicollege filmwetenschappen van Dr. Miklós Kiss. Kiss is een jonge Hongaar, verbonden aan de Rijksuniversiteit van Groningen, die is gespecialiseerd in de narratologie, de studie en theorie van verhalen en vertelstructuren. Zijn college heette Many sides of adaptation.

Adaptation

Adaptation betekent dat een tekst, of beeld wordt omgezet in een andere visuele vorm. Anders gezegd: het is de transformatie, of inventieve vertaling, van een idee in een film. Tijdens dit proces moeten er constant beslissingen worden genomen, die de keuzevrijheid steeds meer beperken: over stijl, vorm, genre, kleur of zwartwit, licht, geluid, acteurs, locatie enz. Kiss behandelde kort vijf verschillende wijzen van adaptatie.

Idee

Eerst toonde hij ons een fragment uit Playtime, een beroemde film van Jacques Tati. De basisidee voor deze film is kritiek op het modernisme, de vervreemding die het gevolg is van de moderne architectuur en technologie. Kern van de scène: een man loopt tegen een glazen deur. Kiss verheldert hoe Tati dit in beeld brengt en wijst op de uitgekiende regie en ‘choreografie’.

Op het Noordelijk Filmfestival 2013 draaide de autobiografische documentaire Stories we tell van de Canadese regisseur Sarah Polley. Kernvraag van deze film: is er een ‘objectieve’ waarheid? Aan de hand van homevideo’s, foto’s en interviews van haar vader, broers en zussen en haar biologische vader, probeert ze het leven te reconstrueren van haar jong overleden, levenslustige  moeder, die een korte affaire had met een andere man. Zij komt erachter dat de waarheid afhankelijk is van wie het vertelt.

Beeld

Het tweede voorbeeld betrof de adaptatie van een foto. De foto is Three women van Lucien Hervi. Hierop kijken drie vrouwen naar iets buiten het kader van de foto. De opdracht is: bedenk er een verhaal omheen. Marcel Iványi heeft op basis van deze foto een korte film gemaakt, Szél-Wind[1] (1966). In één panoramische take van 360º, die begint en eindigt bij de  drie vrouwen, laat de filmer zien waar ze naar kijken. De camera draait echter tegen de kijkrichting in. Voor onze ogen ontvouwt zich een vlak, winderig landschap. We zien huizen, velden, struiken en bomen. Deze narratieve camerabeweging biedt ons de mogelijkheid ons eigen verhaal te maken. We krijgen meer en meer informatie, vormen op grond daarvan hypothesen over wat we zien, en toetsen deze vervolgens weer. Het blijkt dat de vrouwen kijken naar een openbare executie. Het gaat de filmer niet om in de eerste plaats om het verhaal (zo doet hij niet uit de doeken waarom de mannen worden opgehangen, of wat hun relatie is met de vrouwen), maar om de opbouw van spanning.

Muziek

De derde vorm van adaptatie is visuele concretisering,  in dit geval van muziek. Als voorbeeld toonde Kiss een Youtube-filmpje van Michel Gondry: Star Guitar[2], The Chemical Brothers. Deze Gondry is een fenomeen. Hij gebruikt in dit filmpje de software van de MAGIX Music Maker, waarmee je zelf muziek kunt maken door – in lagen onder elkaar – verschillende instrumenten te combineren. Je kunt ook zeggen dat een aantal muzikale bouwblokken snel kan worden gecombineerd tot een melodie. Een verticale lijn, die de muziek tot klinken brengt, doorloopt de partituur.

Wat Gondry doet is het volgende: je reist als het ware met een trein door een virtueel landschap, waarbij de muziekinstrumenten worden geconcretiseerd door landschapselementen, die in bepaalde combinaties, afhankelijk van de muzikale structuur en het ritme, door het raam aan je voorbijtrekken.

Emoties

Het visualiseren van emoties is een vierde vorm van adaptatie. Hollywoodfilms vertellen een verhaal op de klassieke manier: het tijdsperspectief is lineair. Er is continuïteit: een filmverhaal heeft een duidelijk begin, midden en eind. Kiss liet een fragment zien uit Pierrot le Fou van Godard. De protagonisten Jean-Paul Belmondo en Anna Karina worden achtervolgd door Algerijnse gangsters en Godard verbeeldt hun paniek door een reeks discontinue beelden.

Vereenzelviging

Waarom leef je met het ene personage wel mee en met het andere niet? Identificatie begint op het moment dat we iets van een personage weten dat anderen [in de film] nog niet weten.

Op dit festival draaide de voorfilm Whale Valley, een IJslandse film over een broederliefde. De oudste broer is depressief en wil zelfmoord plegen in een afgelegen schuur, maar ziet ervan af als hij op het laatste moment wordt ‘betrapt’ door de jongste. Die mag  vooral niets over het voorval zeggen tegen hun ouders. Hierna kent de jongste geen rustig moment meer. ‘Suddenly everything was in danger.’[4] Hij volgt zijn broer overal, die daar niet van gediend is.

Dan bedenkt hij een psychologisch slimme truc: als zijn grote broer terugkomt van een eenzame wandeling, klimt hij op dezelfde plek op een houten krat en knoopt een strop om zijn hals. Hij zal zijn broer mores leren. Maar het kratje breekt en hij bungelt aan het touw. En we willen maar één ding: dat zijn broer op tijd komt om hem te redden. Anders gezegd: op dat ogenblik maken we ‘een beweging het personage in’[5].

Geassocieerd detail

Als laatste adaptatievorm ging het om de verfilming van een metafoor, al denk ik dat je hier beter een metoniem kunt spreken. Michael Mann heeft een film gemaakt over Mohammed Ali, gespeeld door Will Smith. Het meest kenmerkend voor Mohammed Ali als bokser, is zijn shuffle. Om dit snelle voetenwerk draait de film. Mann vat dit samen in enkele filmbeelden, waarin Smith/Ali’s voeten ronddraaien en hij op een onmogelijke manier lijkt te zweven.

In de festivaldocumentaire The Pervert’s Guide to Ideology van Sophie Fiennes, legt de Sloveense filosoof Zizek uit, dat een ideologische bril werkelijk alles kleurt. Hij toont een fragment uit een film, waarin de hoofdpersoon een doos met ‘zonnebrillen’ vindt, er één op zet, en in plaats van een foto van een paradijselijk eiland op een reclamebord, de tekst ziet: CONSUME MORE.

Slot

Net als spreektaal heeft filmtaal een eigen grammatica. In een film is de vorm belangrijker dan de inhoud. Het gaat niet zozeer om het verhaal, als om de manier waarop het wordt opgebouwd. Als je de filmtaal eenmaal beheerst, zie je zoveel meer.

Noten