‘Een archipel van kleine eilanden/
in een onmetelijke watervlakte.’
(Vergeten, Bernlef)

In de winter van 1987 kocht ik de essaybundel Tussen iemand en niemand van Joseph Brodsky (1940-1996). Boek en schrijver hebben me sindsdien niet meer losgelaten. Het zijn de essays van een erudiet man: ontroerend, diepzinnig en geestig. Een diepe indruk maakte het slotstuk, In anderhalve kamer, een hommage aan zijn overleden ouders en een poëtische weergave van zijn jeugd in Leningrad.

Wat opvalt aan dit essay is de bijzondere vertelvorm. Het is een mozaiek van vijfenveertig korte hoofdstukken, die een veelkantig beeld schetsen van de formative years van de latere Nobelprijswinnaar. Boeiend is wat hij zegt over de povere werking van het geheugen. Zo stelt hij dat ‘je geheugen een film ontwikkelt, geschoten met je eigen paar ogen’; dat het ‘details bevat (soms van ongeëvenaarde scherpte, dat wel) en niet het complete beeld’. Hij heeft het ook over ‘het gebrek aan continuïteit van deze fragmenten’. Net als in films, voegt hij eraan toe.

Het is niet voor niets dat regisseur Andrei Khrzanovskiy juist dit essay als basis koos voor zijn film over leven en werk van Brodsky, A Room and a Half. Hoewel hij in Rusland vooral bekend is als documentairemaker en animatiefilmer, wilde hij geen biografie maken, maar een free flowing fantasy. En daarin is hij wonderwel geslaagd. Zijn film is een fantasierijk mozaïek van genres en stijlen: animaties, fotocollages, archiefopnamen, speelfilmfragmenten en geluidsopnamen van Brodsky’s stem, terwijl hij zijn gedichten voorleest.

Een vondst is de vertelstructuur van de film. Vlak voordat Brodsky in 1972 de Sovjet-Unie overhaast moest verlaten, met achterlating van zijn ouders, een vriendin (MB) en hun zoon van vier, schreef hij een open brief aan Breznjev, waarin hij zegt: ‘dat zijn verandering van woonplaats (…) hem nogal irrelevant voorkwam, omdat een dichter, wanneer hij deugt in zijn vak, altijd terugkeert, hetzij alleen via zijn werk, hetzij ook persoonlijk.’

Dit nu vormt het uitgangspunt voor de film: de gefantaseerde terugkeer van de dichter naar zijn geboorteland, na zijn dood in 1996. In werkelijkheid keerde Brodsky nooit meer terug. A Room and a Half laat zien hoe hij toch nog één keer St. Petersburg bezoekt, de stad waar hij als enig kind van liefhebbende, al wat oudere ouders opgroeide.

De reis, per boot, van Helsinki naar St. Petersburg, naar zijn ouders en het ouderlijk huis – anderhalve kamer in een voornaam appartementencomplex van vóór de revolutie – vormt het kader voor de filmvertelling. Want: ‘Een reis is het beste moment voor herinneringen. Vooral een reis over water. Water is het beeld van de tijd.’

De film toont vooral het leven van de jonge Brodsky. Zijn leven als volwassene komt vluchtiger aan bod. De jaren in Amerika, de Nobelprijs, worden summier getoond. De communicatie met zijn ouders verloopt moeizaam: intercontinentale telefoongesprekken worden afgebroken, waardoor misverstanden ontstaan. ‘Jongen,’ zegt Brodsky’s moeder door de telefoon, ‘het enige dat wij van het leven verlangen is jou weer te zien.’ In deze ontroerende film is hun dat gegund. Dat is de magie van film.

In zijn essay stelt Brodsky ook dat geheugen en kunst één ding gemeen hebben: ‘de neiging tot selectie en de voorkeur voor het detail’. Khrzanovskiy’s selectie van teksten en beelden is scherpzinnig, fijngevoelig en leerzaam. En zijn muziekkeus is schitterend; meer dan zestig muziekfragmenten staan er op de geluidsband. Onder een prachtige animatie van muziekinstrumenten die door de lucht vliegen, loopt een band met een groot aantal zeer uiteenlopende muziekcitaten door.

Al gaat de film over de eenzaamheid van de balling, over ‘het hopeloos ontbreken’ bij het overlijden van zijn ouders, toch is Brodsky’s tijd in Amerika ook rijk en inspirerend geweest. Hij begon essays in het Engels te schrijven, een taal die hij liefhad. Hij vertaalde zijn eigen gedichten in het Engels. Hij trouwde met een jonge Italiaanse met Russische wortels. Hij kreeg een dochter, Anna. Werd verliefd op Venetië, waar hij elke winter terugkeerde.

Over het water.

Bronnen:

Joseph Brodsky, Tussen iemand en niemand. De Bezige Bij. Amsterdam 1987.

Kees Verheul, Dans om de wereld. Querido. Amsterdam 1997.

Dvd. A Room and a Half, Andrei Khrzanovskiy. Rusland 2008. Engelse ondertitels.