Dit is een foto van Venetië die mij al tijden intrigeert. Hij heet: Panorama dai Giardini Pubblici, Venezia, [gelatina, 21 x 27 cm.] en is van Ditta [= firma] Naya. Het jaartal ontbreekt, maar ik vermoed dat de foto dateert uit de laatste decennia van de negentiende eeuw.

Er zijn vier beeldbepalende elementen: links de campanile en kerk van San Giorgio Maggiore, dan de basiliek van de Sante Maria della Salute met de Punta della Dogana, rechts de campanile van San Marco en ten slotte daarvóór het Dogenpaleis. Een groot deel van de Riva degli Schiavoni wordt aan het oog onttrokken door een grote struik. Op de voorgrond staat een stenen muurtje. Op het muurtje zit een meisje, dat achterom kijkt naar het panorama. Vlak bij haar staat een oudere vrouw die in dezelfde richting kijkt. Helemaal vooraan speelt een meisje met een hoepel.

Het uitzicht is nog altijd formidabel, ook al kon ik enkele jaren geleden de precieze locatie vanaf waar de foto is genomen niet meer terugvinden. De bacino ligt er op de foto verlaten bij. Wat ontbreekt zijn de vaporetto’s, de luxe jachten en de cruiseschepen. De vaarroute is duidelijk aangegeven, maar op het tijdstip van de opname vaart er geen groter (stoom)schip. Wel zie ik links een meerpaal, een drijvende ton en een kabel. Toeristen zijn er al wel: niet ver van het uitzichtpunt vaart een gondel met baldakijn richting Lido. Ik moet denken aan Thomas Manns novelle Der Tod in Venedig, waarin zo’n zwartgelakte gondel hem sterk doet denken aan de dood zelf.

De foto roept bij mij een aantal vragen op. Wanneer is deze foto gemaakt? Voeren er toen al vaporetto’s over Canal Grande en de bacino di San Marco? Hoeveel toeristen kwamen er toentertijd elk jaar naar Venetië? Speelt de novelle van Mann rond diezelfde tijd en zou Aschenbach, zijn hoofdpersoon – al was het maar in mijn verbeelding – door het beeld hebben kunnen varen tijdens zijn aankomst uit Triëst, of tijdens zijn overtocht met een gondel naar het Lido? Wanneer werd eigenlijk Grand Hotel des Bains gebouwd, het hotel waar Aschenbach de beeldschone Tadzio ontmoet?

In de negentiende eeuw waren er in Venetië twee (stads)beeldbepalende fotografen: Carlo Ponti en Carlo Naya. Aanvankelijk werkten ze samen, maar na een zakelijk conflict begon Naya in 1868 zijn eigen studio aan Piazza San Marco. Hier werkte hij tot aan zijn dood in 1882. De foto is in elk geval ouder dan 1882. Ik vermoed dat hij gemaakt is in de jaren zeventig. Naya en Ponti waren elkaars concurrent. Beiden specialiseerden zich in foto’s van architectuur, panorama’s en kunst, en richtten zich op dezelfde rijke toeristen. Door hun grote collecties negatieven konden ze snel aan de vraag naar losse foto’s of albums voldoen.

Venetië was al in de achttiende eeuw een geliefd reisdoel. Jonge mannen uit – met name Britse – aristocratische kringen maakten een culturele rondreis door klassiek Europa. Zo’n grand tour naar Italië (Florence, Venetië én Rome) kostte een klein vermogen en was dan ook alleen weggelegd voor de happy few. Als in de negentiende eeuw door de komst van stoomschepen en de aanleg van spoorlijnen [De spoorbrug die Venetië verbindt met het vasteland werd aangelegd in 1846.] Italië beter bereikbaar wordt, kunnen de meeste jonge mannen, steeds vaker ook uit Amerika [en later ook jonge vrouwen], van welgestelde families zich zo’n culturele stedentrip veroorloven. Al in de jaren veertig komen er jaarlijks meer dan 100.000 toeristen naar Venetië. Dit is de markt waarop Naya en Ponti zich richtten.

Manns novelle speelt zich af rond de eeuwwisseling. Hoewel de foto iets oproept van de sfeer van zijn boek, is hij veel eerder gemaakt. Het Grand Hotel des Bains is gebouwd in 1900 om rijke toeristen aan te trekken, en Thomas Mann logeerde er in 1911. In de tijd van de foto voeren er al vaporetto’s (waterbussen). Het mooiste bewijs vond ik op foto’s uit het archief van Naya, waarop een vaporetto te zien is vlakbij de Punta della Dogana. En een andere op het Canal Grande..

Het wezenlijke verschil tussen Naya’s foto en de werkelijkheid van nu, is de opkomst van het massatoerisme, dat Venetië als stad van de verbeelding dreigt te vermorzelen. Wat dreigt onder te gaan is Venetië zelf.