Op 8 en 9 april vond alweer het 25ste Museumweekend plaats, met dit jaar als thema De Kunst van het Weten. Staatssecretaris Medy van der Laan heeft ook wel eens goede ideeën, als we tenminste af mogen gaan op het aantal bezoekers. Stel het museum gratis open voor het publiek en het loopt storm. Het optreden van kunstschilder Ramon van de Werken en de Amerikaanse optische wetenschapper David G. Stork in Museum Belvédère op zaterdagmiddag, sloot naadloos aan bij het thema. Centraal in de discussie stonden de opvattingen van de bekende kunstenaar David Hockney.

Als je teruggaat in de kunstgeschiedenis, zie je rond 1425 een zeer interessante ontwikkeling. Waren voor die tijd de meeste portretten nog tamelijk gestileerd, zeg: schematisch, na die tijd zien de mensen er op schilderijen net zo realistisch uit als op een foto. Voor het eerst zien we mensen als u en ik. In zijn boek Secret Knowledge; rediscovering the lost techniques of the old masters (2001) lanceert David Hockney de theorie dat die vijftiende-eeuwse werken er zo realistisch uitzien, doordat de kunstenaars lenzen en spiegels gingen gebruiken. Ze zouden beelden op linnen doeken of houten panelen projecteren, waarna ze de contouren aangaven en daarbinnen hun verf opbrachten. Hij baseert zich hierbij met name op twee schilderijen van Jan van Eyck (1390?-1441): het Arnolfini-portret (1434) en het Portret van kardinaal Niccolò Albergati (1438). Het boek bracht een stevig debat op gang onder kunsthistorici en wetenschappers in andere disciplines. Eén van de grote tegenspelers van Hockney is David Stork. Stork stelt zich op het standpunt: wie iets nieuws beweert, moet het bewijs leveren.
Het was zaterdagmiddag vermakelijk te zien en te horen, hoe hij in een helder betoog en met bewijzen uit de optische wetenschap, zoals brandpuntsafstand, lichtsterkte en perspectief, weinig heel liet van Hockney’s these dat Van Eyck gebruik had gemaakt van een holle spiegel voor zijn beroemde Arnolfinipaneel. Even overtuigend was zijn weerlegging van het veronderstelde gebruik van een epidiascoop bij het vergroten van het portret van Kardinaal Albergati. Hij acht het waarschijnlijker dat Van Eyck gebruik heeft gemaakt van de toen al bekende Reduktionszirkel (een soort vergrootpasser) of van zijn talent om het ‘op het oog’ te doen. Ramon en Pico van de Werken werkten mee aan zijn experiment; de eerste door zelf de passer te gebruiken, de tweede door ‘op het oog’ het portret te vergroten.
Als kunstenaar en wetenschapper doet Ramon van de Werken sterk denken aan een Renaissancemens. Zo bouwde hij ooit een camera obscura om zijn theorie dat Caravaggio (1571-1610)een ‘donkere kamer’ had gebruikt, nader te onderzoeken. In zijn artikel De incisies van Caravaggio kunt u de kern van zijn betoog nog eens rustig nalezen. Het was dan ook een lumineus idee om hem tot spil te maken van dit weekend.
David Stork, die toevallig in Nederland was, bleek zeer geïnteresseerd in Ramons zienswijze. Hij verlengde zijn verblijf met een dag om met Ramon van gedachten te kunnen wisselen. De zelfgebouwde camera obscura van 2,5 x 2,5 x 2,5 meter, die stond opgesteld in het museumcafé, kon hun argumenten bevestigen of ontkrachten. Volgens Van de Werken dienden de incisies (kerfjes) vooral om de personen één voor één in de compositie in te passen. Stork gaf toe dat het niet ondenkbaar is dat Caravaggio de camera obscura daarvoor gebruikte. Het valt alleen (nog) niet te bewijzen.
Blijft de vraag: wat veroorzaakte die toename van het realisme rond 1425? Stork suggereerde meerdere – technische en culturele – redenen. Het sterkste argument lijkt te zijn het grotere gebruik van brillen in die periode. Stork wees ook op het secularisme, dat in die tijd opkwam, en op het klassieke ideaal van aandacht voor de mens in ‘het hier en het nu’ dat toen opgeld deed.
Hockney heeft in een gesprek eens gezegd dat het leek alsof de Westerse schilderkunst aan het begin van de Renaissance voor het eerst zijn bril opzette. Dat heeft ie waarschijnlijk beter gezien dan hij zelf vermoedde. Het is een kwestie van optiek.

___________________________________________________________________________
Wilt u meer lezen, ga dan naar Ramons website: www.ramonvandewerken.nl De ideeën van Hockney vindt u op webexhibits.org/hockneyoptics/ Ook David Stork heeft een eigen website, zie: www.diatrope.com/stork/FAQs.html