‘De ruimte waarin we langere tijd leven, wordt een bezielde ruimte, plekken erin krijgen een bijzondere betekenis doordat we ons eraan hechten en ze op de duur een deel van onszelf zijn geworden; als ze veranderen wordt er tegelijk iets van onszelf geraakt.’

Ton Lemaire, Met open zinnen

 

‘Het landschap staat in mij geschreven’

Ida Gerhardt, Kosmos

 

 

Een dubbeltalent

Sjoerd Andringa is een van de belangrijkste naoorlogse fotografen van Friesland. Dat hij daarnaast ook tekenaar en schilder was, is minder bekend. Toen Andringa en zijn vrouw in 2010 om gezondheidsredenen hun huis moesten verlaten, vonden hun kinderen 1300 tekeningen, aquarellen en schilderijen. Een selectie uit deze collectie vormt de kern van een dubbeltentoonstelling in Tresoar, over Fryslân, en Historisch Centrum Leeuwarden, over Leeuwarden. Schoonzoon Rienk Terpstra heeft een catalogus samengesteld, die tevens een beknopte biografie is: Sjoerd Andringa, Een poëtisch beeld van Fryslân.

Alle schilderijen, aquarellen, tekeningen en schetsen zijn binnenkort te raadplegen op de website van het Historisch Centrum Leeuwarden. Het gaat om het werk van een talentvol kunstenaar dat van grote documentaire waarde is. Vooral zijn pentekeningen vind ik sterk. Het werk van Sjoerd Andringa is een goede aanleiding de wisselwerking tussen binnen en buiten, tussen innerlijk en landschap kort te beschouwen.

 

Het landschap staat als het ware in hem geschreven.

 

Sense of place

De geografie kent het begrip a sense of place. Dit plaatsbewustzijn speelt een belangrijke rol in het emotionele leven van veel mensen. Het is de vraag of het moderne landschap zich hiervoor leent. In Met open zinnen wijst landschapsfilosoof Ton Lemaire op de erosie van betekenisvolle plekken, doordat landschappen steeds uniformer worden en mensen steeds mobieler. De band met de omgeving is problematisch geworden en dat zie je weerspiegeld in kunst en literatuur. Het landschap zelf en de tijdgeest nodigen nauwelijks uit, het land buiten liefdevol en lyrisch af te beelden.

 

Landschappelijke herinneringen

Een paar winters geleden verhaalde een Friese vriend van de stilte van een eenzame schaatser die, als het al bijna donker is, in het abstracte licht van de volle maan over een sloot naar de verlichte ramen van zijn dorp rijdt. Van abstract naar figuratief, maar dan als beweging. Met geen enkel ander geluid dan dat van zijn schaatsen. Het beeld trof me door de zintuiglijke sfeer die het opriep. Niets zet de verbeelding zo sterk in gang als de zintuigen, en omgekeerd.

 

In het gedicht Yn Maart van Obe Postma roepen de zintuigen een sterk geluksgevoel op, dat wortelt in de diep in zijn wezen verzonken landschappen van zijn jeugd.

 

YN MAART

De loft is griis fan teare wolkeplumen.
’t Is myld of ’t nei de simmer giet;
De lichte leepkes draaie oer ‘e finne,
De ljurken sjonge omheech haar liet.

De bern boartsje yn ‘e bunte ûnderwâlen,
De feint giet mei de pols de lânen op;
Heech in ‘e mantels blinke ljocht de kuorren,
De einen ropp’har fleurige foarjierrop.

En efter fan it hiem, by skerne en dobbe,
Dêr komt in fine rook no wei.
Dat is it foarjier! En út âlde tiden
Komm’lang fergetten bylden mei.

Wêr wie it dochs, dat sokken lucht my strielde
Yn’t jonge lok fan fleurige dei?
Fan leechste sinnen komt de djipste fieling,
Wat binn’wy noch de ierde nei!

 

De essentie van het gedicht staat in de twee prachtige slotregels. Wat in de ‘lagere’ zintuigen – het ruiken, het voelen en het zien – begonnen is, wordt in de ‘hogere’ geest verwerkt. Anders gezegd: de beleving van het landschap voedt de verbeelding en omgekeerd beïnvloedt de verbeelding de beleving ervan.

 

 

Topografisch schilder

Terug naar Sjoerd Andringa. Wat mij opvalt is de schijnbare tegenstelling tussen enerzijds de fotograaf, die voor zijn werk eeuwig onderweg is naar ergens in Friesland, alle nieuwe ontwikkelingen op de voet volgend, en anderzijds de kunstenaar Andringa, die met ontvankelijke aandacht liefdevol het Friese landschap schildert en tekent, maar veel van die veranderingen bewust buiten beeld laat. Net als de schilders van de Haagse school beeldt hij een landschap af dat hard bezig is te verdwijnen

 

In onze tijd vraagt het motief ‘landschap’ bijna om een excuus; het landschap is meestal slechts de aanleiding om schilderkunstige problemen aan de orde te stellen, zoals de verhouding tussen het platte vlak en de werkelijkheid. Dat geldt niet voor Sjoerd Andringa. Net als Ids Wiersma en Andries van der Sloot is Andringa een topografische schilder, die de herkenbare werkelijkheid afbeeldt. Zelf zegt hij: ‘Elk dorpje, gehucht zou ik zó schetsmatig kunnen tekenen, de beelden zijn in mijn geheugen geëtst.’ Het landschap staat als het ware in hem geschreven.

 

 

Fotografie en beeldend werk

Het ligt voor de hand na te denken over de relatie tussen zijn fotografische en zijn beeldende werk. Volgens mij is hij in de eerste plaats kunstenaar, als ik let op zijn keuze van een standpunt en het kaderen van het beeld. De blik waarmee Andringa zijn omgeving bekijkt, dankt hij aan zijn grootmoeder. Zij had de gewoonte ‘een kader om de dingen te zetten’ en zodoende te focussen op de essentie van het beeld. ‘Als je de dingen goed wilt zien, dan moet je zó doen. Dan wordt de wereld een stuk mooier. En dan kromde ze haar vingers, maakte er als het ware een verrekijker van en hield die voor haar ene oog,’ schrijft Rienk Terpstra in de catalogus. Voor een tekenaar en later fotograaf een belangrijke les in kijken!

 

Wat het werk verder typeert, is Andringa’s liefde voor natuur en landschap. Zijn aquarellen en tekeningen blinken uit in sfeer. Hij heeft een sterk ontwikkeld gevoel voor kleuren. Ook is hij een kenner van bomen; hij noemt zichzelf spottend ‘arbofiel’. Vaak gebruikt Andringa een repoussoir; op de voorgrond schildert hij voorwerpen of bomen, waardoor de indruk van diepte wordt versterkt; een techniek ook door fotografen gebruikt. Zijn latere werk is verrassend vitaal; Andringa’s stijl is dan losser, minder traditioneel.

 

Oordeel zelf

De exposities over Sjoerd Andringa zetten je er toe aan, goed rond te kijken in het Friesland van nu, op zoek naar karakteristieke plekken en onderwerpen van zijn werk. Veel is verdwenen of onherkenbaar veranderd; toch zal je nog geregeld iets van de sfeer van zijn tekeningen en aquarellen in Friesland aantreffen. Ga vooral kijken om te genieten van beide tentoonstellingen, voorbeeldig ingericht door Gert Jan Slagter, die ook de fraaie catalogus stijlvol heeft vormgegeven. De exposities lopen tot 29 maart.

 

 

Voor dit artikel heb ik gebruik gemaakt van Met open zinnen van Ton Lemaire en Sjoerd Andringa, een poëtisch beeld van Fryslân van Rienk Terpstra, uitgeverij Wijdemeer Leeuwarden 2015.